Deze week verscheen Islamisme en islam van de gerenommeerde islamoloog Bassam Tibi. Het boek is een aanval op de politieke islam, of islamisme. Deze stroming, die al decennia lang aan een opmars bezig is, meent dat de islam onverenigbaar is met de westerse democratie en een maatschappelijke orde impliceert die gebaseerd is op de islamitische wet, de sharia. Tibi heeft zijn hele werkzame leven gewijd aan een alternatief: een burgerlijke, of Europese islam.  

HJP> Toen ik in de jaren 90 colleges volgde bij de Libanese islamoloog Ghassan Ascha, maakte hij ook al dat onderscheid tussen islam en islamisme. Later kreeg ik daar mijn bedenkingen bij. Is het geen semantische truc? Een manier om door een theoretisch onderscheid de islam te vrijwaren van allerlei ongemak? 
BT> Mijn benadering is sociologisch. Als ik onderscheid maak tussen islam en islamisme, is dat omdat ik dat waarneem. Het islamisme is een sociale werkelijkheid. Het islamisme bestaat sinds 1928. Toen richtte Hassan al Banna in Egypte de Moslimbroederschap op. De Moslimbroederschap beweert dat de islamist de ware gelovige is en dat is wat ik bestrijd. Ik ga niet op mijn beurt betogen wat volgens mij de ware islam is. En er zal ook wel een zekere overlap bestaan tussen islam en islamisme. 

HJP> Wat is volgens u de aantrekkingskracht van het islamisme op zoveel moslims? 
BT> In een tijdspanne van 40 jaar heb ik in 22 verschillende islamitische landen gereisd, gewoond en gewerkt. Er zijn geen exacte cijfers bekend van het aantal islamisten, maar mijn schatting is dat het islamisme een minderheid is. Maar die minderheid heeft wel een enorme aantrekkingskracht. Vooral  in situaties van snelle maatschappelijke veranderingen. Neem nu een stad als Caïro. In de loop der jaren zijn er miljoenen mensen van het platteland naar de stad getrokken en die hebben in die context een nieuw, eenduidig kader nodig om hun snel veranderende wereld te begrijpen. 

Daar komt dan ook nog een sociale en een culturele crisis bij. De sociale crisis wordt veroorzaakt door de bevolkingsexplosie en de trek naar de grote steden. Dat heeft tot enorme armoede geleid. Dat zie je bijvoorbeeld in landen als Nigeria en Indonesië. De politieke islam belooft hen: al-Islam huwa al-hall: de islam is het antwoord op alle problemen. De culturele crisis bestaat erin dat de invloed van de westerse cultuur niet werkt in de islamitische wereld. Ik kom zelf uit een verwesterde en welvarende bovenlaag van de Syrische samenleving, maar voor veel moslims heeft bijvoorbeeld democratie niets opgeleverd. De belofte van een westerse modernisering is vooruitgang, maar de werkelijkheid is anders en daardoor voelen veel mensen zich vervreemd. Ook voor die mensen is de politieke islam een aantrekkelijk alternatief.

HJP> Ik kom toch nog even terug op dat onderscheid tussen de islam het islamisme. Ik heb de indruk dat het een versimpeling van de werkelijkheid is. Als je bijvoorbeeld kijkt naar de islam in Pakistan. Dat is een conservatieve en intolerante vorm van islam. Zeer sterk gestempeld door een primitieve en tribale cultuur. Zo is de islam daar gewoon en dat komt niet doordat de mensen daar na 1928 de keuze hebben gemaakt voor de politieke islam.
BT> Daar heeft u gelijk in. Je zou dan ook kunnen spreken van conservatieve islam. In Afghanistan is het tribalisme nog veel sterker. En het is inderdaad geen islamisme. Wat je daar ziet is dat het tribale gewoonterecht wordt verkocht als sharia. Dat conservatisme heeft een heel andere achtergrond.

HJP> Ik vind dat u in uw boek niet erg kritisch bent over de westerse cultuur. Onderschat u niet hoe destructief de moderne cultuur is voor traditionele vormen van samenleven? En is de opkomst van de politieke islam voor een deel niet ook een reactie op de negatieve aspecten van modernisering?  
BT> Dat ben ik niet met u eens. Als u het hebt over modernisering, dan klopt uw bewering. Onder modernisering versta ik dan de snelle sociale verandering waar ik het eerder over had. Dat is dodelijk voor traditie en disruptief voor culturen en samenlevingen. Maar ik onderscheid dat van de culturele moderniteit, waaronder ik bijvoorbeeld de scheiding van religie en politiek versta. Ik ben opgegroeid in een islamitische cultuur. In zo’n cultuur ben ik een onderdeel van een collectief. In Europa ben ik een burger, of een individu. Het is de vraag of die culturele moderniteit geïntegreerd kan worden in de islamitische wereld. 

HJP> Ik weet niet of daar het probleem helemaal opgelost is. In het Westen zie je nu ook dat de cultuur van het individualisme traditionele levensvormen verwoest. Op dit moment zie je dat vooral aan de verzwakking van traditionele levensverbanden als familie, gezin en huwelijk. Die verzwakking wordt door liberaal overheidsbeleid nog eens versterkt. In dat opzicht begrijp ik wel dat moslims terughoudend zijn om zich aan die culturele moderniteit aan te passen. 
BT> Maar dan moet je wel onderscheid maken tussen moslims die in de islamitische wereld leven en moslims in Europa. Als een moslim in Caïro drie vrouwen heeft, heb je als Europeaan niet het recht dat te kritiseren. Maar als een moslim in Nederland met drie vrouwen wil trouwen, heb je het recht om dat te verbieden. Dus moslims die naar het Westen komen moet je niet de keuze geven om als traditionele moslims te leven, dan wel als Europeanen. Als je die ruimte wel geeft, kies je voor parallelle samenlevingen en dat zou het einde van Europa betekenen. Moslims in Europa moeten de westerse waarden accepteren en dat betekent niet dat ze spijkerbroeken moeten gaan dragen of wijn moeten gaan drinken, maar wel dat hier waarden en wetten gelden die niet beperkt zijn tot bepaalde religies of etnische groepen.

HJP> Maar tegelijk schrijft u dat Europa er niet in slaagt om moslims te integreren in een seculiere identiteit. Toen ik dat las, dacht ik: dat verbaast me niets. Het moderne Europa slaagt er niet eens in haar eigen burgers zo’n identiteit te verschaffen. 
BT> En dat is zo omdat Europa ziek is. In Duitsland zeggen heel veel mensen dat het land zich moet aanpassen aan het toenemende aantal moslims. Maar niemand zegt dat moslims zich moeten aanpassen aan Duitsland. Ik beschouw de opkomst van de islam in Europa als een ‘window of opportunity’ voor Europa om werk te maken van die Europese identiteit. Die Europese identiteit is nu uiteen aan het vallen. 
Ik heb in Duitsland als adviseur van de overheid gewerkt. Ik was eens in Düsseldorf om te praten met politici en vertegenwoordigers van de Duitse kerken en moskeeën. Een van de onderwerpen was een kerkgebouw dat  een moskee zou worden. Als moslim was ik gechoqueerd door het gemak waarmee de vertegenwoordigers van de kerken daarmee instemden. Na afloop van het gesprek zei ik: “Dus u bent bereid om in naam van de tolerantie, eraan mee te werken dat een kerk een moskee wordt?” Het was een protestantse predikant en ik zei tegen hem: “Als ik me vanavond alleen voel, mag ik dan met uw vrouw naar bed?” Hij was natuurlijk zeer beledigd. Maar ik kon hem op deze manier duidelijk maken dat dit de manier is waarop moslims daar tegen aankijken. Een moslim zou nooit een moskee afstaan of verkopen om het voor een ander doel te laten gebruiken. Je komt niet aan mijn vrouw en je komt niet aan mijn moskee. 
De Amerikaanse socioloog Daniel Bell maakte onderscheid tussen secularisering en profanisering. Secularisering betekent dat het heilige en het seculiere gescheiden worden. Maar in westerse samenlevingen is het heilige er niet meer. Alles is profaan geworden. En dat is de ziekte van Europa. Dat heilige hoeft niet eens religieus te zijn, het zou ook de grondwet kunnen zijn. En als die heilig voor je is, moet je niet accepteren dat iemand daar met zijn vingers aanzit. En als moslims de grondwet niet accepteren, moet je zeggen: “Vertrek dan maar.” Maar wie dat zegt, wordt er in Duitsland van beschuldigd buitenlanders te haten. Voor veel Europeanen is niets meer heilig is en ze hebben geen zelfrespect meer. Daar kan ik, als moslim, alleen maar minachting voor hebben. 

HJP> U pleit ook voor een euro-islam, wat zou de bijdrage van deze vorm van islam kunnen zijn aan Europese samenlevingen? 
BT> Ten eerste dus de uitdaging aan Europeanen om zelf vorm te geven aan hun identiteit. En in een context van religieus pluralisme, zouden we dan kunnen ontdekken of we bepaalde zaken gemeenschappelijk hebben. 

HJP> En in welk Europees land zijn de voorwaarden voor zo’n Europese islam het gunstigst?
BT> Voor geen enkel Europees land zijn de voorwaarden erg gunstig, maar het ergste is toch wel Duitsland. In Frankrijk is de situatie het minst beroerd. Daar is op dit moment een debat gaande over de mogelijkheden van de Franse regering om een soort Franse islam te stimuleren. In Frankrijk is ongeveer 70 procent van de imams islamist of gestuurd door islamitische landen. Dat is redelijk gunstig, want in Duitsland is dat 99 procent. 

HJP> Uw boek werd voor het eerst gepubliceerd in 2012. Dat was tijdens de regering van Obama. U bent zowel kritisch over Bush als Obama. Hoe doet Trump het? 
BT> In de tijd van Bush woonde ik in de Verenigde Staten. Elke keer als ik op de luchthaven aankwam werd ik apart genomen en ondervraagd door de veiligheidsdiensten en zelfs geïntimideerd.  Ik heb begon toen echt een hekel aan Amerika te krijgen en overwoog om daar weg te gaan. Toen Obama president werd, kwam er een einde aan deze praktijken, dus ik was pro-Obama. De fout van Obama was dat hij een verzoeningspolitiek voerde ten aanzien van de Moslimbroederschap. Bij zijn speech in Caïro in 2009 waren 15 leiders van de Moslimbroederschap aanwezig. Dat was zeer tegen de zin van de Egyptisch regering. Trump heeft geen consistente visie op het Midden-Oosten en heeft ook geen goede adviseurs. Er is wel veel onterechte kritiek op Trump. Vooral rond zijn inreisverbod voor zes islamitisch landen. In de media werd beweerd dat hij geen moslims meer wilde toelaten, terwijl het in werkelijkheid ging om een veiligheidsmaatregel die slechts zes van de 57 islamitische landen betrof. 

HJP> In 2012 beschreef u al dat de AKP partij van Erdoğan een sluipende islamisering van de Turkse politiek nastreefde. Ik denk dat de ontwikkelingen sindsdien uw visie hebben bevestigd. Dat lijkt me een serieuze tegenvaller voor de mogelijkheid van een Europese islam, omdat Turkije lange tijd gold als een land waar de islam en een seculier staatsbestel samengingen. Is uw ideaal van een Europese islam geen verloren zaak? 
BT> Lange tijd waren er twee landen die voor mij als ideaal golden: Turkije en Indonesië. Die landen zijn nu verloren. Maar in Duitsland heb ik als student ook Ernst Bloch ontmoet. Hij combineerde een seculiere filosofie met een in essentie religieus begrip: hoop. Mijn zaak is misschien wel verloren, maar ik blijf hopen.